Είναι αυτή η σχέση της ζωής μου; Και αν κάνω λάθος;

Αργυρώ Κολοβού, Ψυχολόγος
Γνωσιακή Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεύτρια (EABCT)
akolovou.gr

ΙΨΑΔ

Η Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή Σχετιζόμενη με τη Συντροφική Σχέση (ΙΨAΔ-Σ), αποτελεί μια μορφή της Ιδεοψυχαναγκαστικής Διαταραχής (ΙΨΑΔ). Η ΙΨΑΔ αφορά την ύπαρξη ιδεοληψιών ή και καταναγκασμών. Ως ιδεοληψίες ορίζονται οι επανειλημμένες και επίμονες σκέψεις, παρορμήσεις ή εικόνες, οι οποίες βιώνονται ως παρείσακτες και απρόσφορες και τις περισσότερες φορές δημιουργούν άγχος και δυσφορία. Ως καταναγκασμοί ορίζονται επαναληπτικές συμπεριφορές ή νοερές πράξεις, τις οποίες το άτομο εκτελεί ως απάντηση στις ιδεοληψίες, με σκοπό να τις αποτρέψει ή να μειώσει το άγχος του. Περισσότερες πληροφορίες για την ΙΨΑΔ μπορείτε να βρείτε στα «Έμμονες Ιδέες – Ιδεοληψίες» και «Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή».

ΙΨΑΔ-Σ: ορισμός, ιδεοληψίες, καταναγκασμοί

Η ΙΨΑΔ-Σ αφορά ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα τα οποία επικεντρώνονται στις ερωτικές – συντροφικές σχέσεις. Κατά κύριο λόγο η ΙΨΑΔ-Σ περιλαμβάνει αμφιβολίες και  ενασχόληση επικεντρωμένη στο κατά πόσο το άτομο αντιλαμβάνεται την ερωτική σχέση του ως κατάλληλη. Η καταλληλότητα της σχέσης αξιολογείται είτε ως προς την ίδια την ποιότητα της σχέσης είτε ως προς την καταλληλότητα του συντρόφου.

Συχνές έμμονες σκέψεις, οι οποίες επικεντρώνονται στη σχέση, είναι οι εξής:

  • «Δεν αισθάνομαι ταραχή κάθε φορά που κοιτάω το σύντροφό μου. Μήπως κάτι πάει λάθος με τη σχέση μου;»
  • «Ο σύντροφός μου δε μου δίνει τόση σημασία όσο παλιά, μήπως έχει χάσει το ενδιαφέρον του για μένα;»
  • «Δεν διεγείρομαι υπερβολικά έντονα όταν βρισκόμαστε. Μήπως αυτό σημαίνει ότι δεν ταιριάζουμε σεξουαλικά;»
  • «Το ζευγάρι που κάνουμε παρέα, φαίνεται πολύ χαρούμενο. Μάλλον νοιώθουν πολύ ερωτευμένοι και ξέρουν πως είναι κατάλληλοι ο ένας για τον άλλο. Γιατί δεν νοιώθω κι εγώ έτσι;»
  • «Ο σύντροφός μου δε μου λείπει όσο μου έλειπε ο πρώην μου. Αυτό μάλλον αποδεικνύει ότι δεν είμαι τόσο μέσα στη σχέση.»
  • «Ο σύντροφός μου με ελκύει λιγότερο τώρα, ίσως δεν έχουμε ερωτική χημεία και να ήμασταν καλύτερα ως φίλοι.»

Ως προς την καταλληλότητα του συντρόφου, οι αμφιβολίες επικεντρώνονται στα αντιλαμβανόμενα ελαττώματα του συντρόφου (πχ ότι ο σύντροφος δεν είναι αρκετά έξυπνος). Κάποιες συχνές σκέψεις είναι οι εξής:

  • «Ο σύντροφός μου δεν είναι τόσο κινητοποιημένος ή φιλόδοξος όπως άλλα άτομα που είχα βγει. Μήπως θα έπρεπε να ψάξω κάποιον πιο φιλόδοξο στο επαγγελματικό κομμάτι;»
  • «Δεν είναι ο τύπος μου. Συνήθως μου αρέσουν οι ψηλές μελαχρινές. Ίσως για αυτό το λόγο δε νοιώθω σίγουρος για τη σχέση.»
  • «Οι φίλοι μου δεν μιλάνε πολύ όταν βρισκόμαστε. Μήπως όλοι σκέφτονται ότι ο σύντροφός μου είναι βαρετός και ότι έχω συμβιβαστεί;»

Η ΙΔΑΨ-Σ περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος καταναγκαστικών συμπεριφορών, συμπεριλαμβανομένων των διαβεβαιώσεων, του ελέγχου των συναισθημάτων προς το σύντροφο, της σύγκρισης των χαρακτηριστικών του συντρόφου με άλλους πιθανούς συντρόφους και των συμπεριφορών αποφυγής. Αυτοί οι καταναγκασμοί έχουν ως στόχο τη μείωση του άγχους από τις παρησφρητικές σκέψεις που αφορούν τη σχέση ή το σύντροφο.

Παρακάτω παρουσιάζονται τέτοια παραδείγματα:

  • Έλεγχος: Αναζήτηση πληροφοριών στο ίντερνετ για τις σχέσεις ή τις ποιότητες του συντρόφου (πχ «δεν είμαι σίγουρος για τα συναισθήματα μου», «δεν είμαι σίγουρος για την εξυπνάδα του συντρόφου μου») ή ελέγχου των συμπεριφορών του συντρόφου ( πχ «πώς είναι ο σωστός τρόπος να δείχνει ένας σύντροφος την αγάπη του»)
  • Παρακολούθηση των συναισθημάτων την εκάστοτε στιγμή (πχ «τι αισθάνομαι τώρα;», «έλκομαι από το σύντροφό μου;») καθώς και της έντασής τους.
  • Εξουδετέρωση: Κράτημα της ακριβώς αντίθετης σκέψης στο μυαλό, από αυτή που προκαλεί άγχος και αναζήτηση στιγμών οι οποίες πληρούσαν τα κριτήρια για μια καλή σχέση (πχ αν το άτομο πιστεύει ότι δεν έλκεται ερωτικά από το σύντροφό του, φέρνει στο νου έντονα στιγμές που είχε νοιώσει ερωτική έλξη για το σύντροφο του).
  • Σύγκριση: σύγκριση χαρακτηριστικών του συντρόφου με άλλα άτομα (πχ. συνεργάτες, φίλους) ή με συναισθήματα για πρώην συντρόφους. (πχ συγκρίνει την εξυπνάδα του συντρόφου με την εξυπνάδα συναδέλφων ή την ερωτική έλξη προς τον τωρινό σύντροφο, τη συγκρίνει με έλξη που είχε με πρώην συντρόφους).
  • Καθησυχασμός: αναζήτηση συμβουλών από φίλους, οικογένεια, θεραπευτές, ακόμα και μέντιουμ. (πχ το άτομο μπορεί να ζητάει από κάποιο φίλο να του επιβεβαιώσει πως ο σύντροφός του, του ταιριάζει)
  • Αυτο-επίκριση: μειωτικός τρόπος συζήτησης με τον ευατό (πχ «είμαι εγωιστής, χαζός που σκέφτομαι με αυτό τον τρόπο»)
  • Αποφυγές: αποφυγή κοινωνικών καταστάσεων (πχ συνάντηση με συγκεκριμένους φίλους) ή συγκεκριμένων δραστηριοτήτων (πχ ρομαντικών ταινιών). Τέτοιες συμπεριφορές μπορεί να ενισχύουν την πεποίθηση ότι η σχέση ή ο σύντροφος, δεν είναι αρκετά καλός (πχ μπορεί να γίνει σύγκριση της σχέσης, με τη σχέση που παρουσιάζεται σε μια ταινία)
Αίτια ανάπτυξης ΙΨΑΔ-Σ

Εκτός της βιολογικής προδιάθεσης για ΙΨΑΔ, ορισμένα άτομα υιοθετούν την άποψη ότι είναι δυνατό να παραβιάζουν ηθικούς κανόνες μόνο στο επίπεδο της σκέψης ή του συναισθήματος. Τα άτομα αυτά  είναι ευαίσθητα στην παρουσία ερεθισμάτων που διαταράσουν την ηθική τους και η πιθανότητα να νοιώσουν ερωτική έλξη για κάποιο άλλο άτομο εκτός του συντρόφου τους, μπορεί να δημιουργήσει ιδεοληπτικές σκέψεις γύρω από τη σχέση. Η αυτοεκτίμηση άλλων ατόμων εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τις σχέσεις τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι πιθανό τα άτομα αυτά να βρίσκονται σε υπερεπαγρύπνηση για κάθε μικρή αμφιβολία σχετικά με τη σχέση (πχ βαρεμάρα) καθώς έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς αντιλαμβάνονται την δική τους αξία.  Παρομοίως, άτομα που θεωρούν τα ελαττώματα των συντρόφων τους ως αντανάκλαση της δικής τους αξίας, είναι πιο ευαίσθητα σε σκέψεις και γεγονότα που αφορούν τις ποιότητες και τα χαρακτηριστικά των συντρόφων τους.

Τα κοινωνικά πρότυπα και οι πεποιθήσεις που δημιουργούνται μέσω αυτών, επηρεάζουν την ανάπτυξη τη ΙΨΑΔ-Σ. Η αναζήτηση του «Ενός και Μοναδικού» δημιουργεί υψηλές προσδοκίες γύρω από τη σχέση και μεταφράζει φυσιολογικές αλλαγές στο συναίσθημα ή τη συμπεριφορά ως κάτι προβληματικό. Για παράδειγμα,  μπορεί να θεωρηθεί πως η καλή σχέση είναι αυτή στην οποία δεν υπάρχουν καθόλου αμφιβολίες ή αυτή στην οποία το πάθος διατηρείται για πάντα, προσδοκίες που δεν είναι δυνατόν να επαληθευτούν.

Μια ακόμη αιτία για την ανάπτυξη της ΙΨΑΔ-Σ σχετίζεται με μη ασφαλείς προσκολλήσεις της παιδικής ηλικίας. Σύμφωνα με τη θεωρία προσκόλλησης του Bowlby, οι σχέσεις με τα άτομα φροντίδας στην παιδική ηλικία, επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο το άτομο βλέπει τον εαυτό του και τους άλλους καθώς και τις μετέπειτα σχέσεις του . Οι προσκολλήσεις μπορεί να είναι ασφαλείς ή μη ασφαλείς ανάλογα με τη διαθεσιμότητα των σημαντικών άλλων στη ζωή του παιδιού και τη δημιουργία αισθήματος ασφάλειας. Τα άτομα με αγχώδη ανασφαλή προσκόλληση βρίσκονται σε υπερεπαγρύπνηση για κινδύνους στις διαπροσωπικές σχέσεις, κάνοντας τα ευάλωτα σε παρεισφρητικές σκέψεις οι οποίες σχετίζονται με το πώς αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους μέσα από τις σχέσεις τις οποίες δομούν. Αυτή η υπερεπαγρύπνση μπορεί να οδηγήσει τα άτομα σε καταναγκαστικές συμπεριφορές όπως είναι η αναζήτηση διαβεβαιώσεων καθώς και σε διαδικασίες ελέγχου ιδιαιτέρως στις ρομαντικές σχέσεις. Για παράδειγμα αν ένα άτομο μεγάλωσε με γονείς οι οποίοι δεν ήταν διαθέσιμοι να καλύψουν τις συναισθηματικές ανάγκες του, μπορεί να προσμένει ανάλογες συμπεριφορές στις διαπροσωπικές του σχέσεις ως ενήλικας. Ο φόβος ότι τέτοιες αλληλεπιδράσεις μπορεί να υπάρξουν στο παρόν, κάνει το άτομο να είναι ιδιαιτέρως ευαίσθητο σε κάποια συμπεριφορά του συντρόφου που μπορεί να αντιληφθεί ως απορριπτική και να δημιουργηθούν ιδεοληψίες γύρω από την συναισθηματική διαθεσιμότητα του συντρόφου. Αυτές οι σκέψεις μπορεί να ακολουθηθούν από καταναγκασμούς, όπως ο συνεχής έλεγχος των συναισθημάτων και των συμπεριφορών του συντρόφου.

Θεραπεία της ΙΨΑΔ-Σ

Στη θεραπεία της ΙΨΑΔ-Σ χρησιμοποιούνται γνωσιακές τεχνικές, η έκθεση και η παρεμπόδιση αντίδρασης καθώς και τεχνικές της θεραπείας αποδοχής και δεύσμευσης.

Σε γνωσιακό επίπεδο, ο σκοπός είναι να αναγνωριστούν οι παρεισφρητικές σκέψεις και η ερμηνεία που κάνει το άτομο για αυτές και στην πορεία να αντικατασταθούν με πιο βοηθητικές και ρεαλιστικές ερμηνείες. Για παράδειγμα, ένα άτομο μπορεί να θεωρεί ότι το να μη θέλει να βγει για ποτό με το σύντροφό του, σημαίνει έλλειψη ενδιαφέροντος και κατά συνέπεια αρνητικό μέλλον για το ζευγάρι. Σε αυτή την περίπτωση, είναι σημαντικό να δοθεί μια πιο ρεαλιστική ερμηνεία, όπως για παράδειγμα ότι μπορεί το άτομο να μην έχει όρεξη εκείνη τη συγκεκριμένη μέρα, κάτι που είναι πολύ λογικό και δεν προμηνύει κάτι αρνητικό για τη σχέση.

Ακόμη γίνεται σύνδεση των σκέψεων του ατόμου με τους έξι βασικούς τομείς γνωσιακών διαστρεβλώσεων στην ΙΨΑΔ. Οι τομείς αυτοί είναι οι εξής:

  • Διογκωμένη αίσθηση ευθύνης (πχ «έχω την απόλυτη ευθύνη να βρω τον «ένα και μοναδικό»)
  • Υπερεκτίμηση της σημασίας των σκέψεων ( πχ «αφού σκέφτηκα ότι ο σύντροφός μου μπορεί να μην είναι ο σωστός για μένα, σημαίνει ότι υπάρχει πρόβλημα»)
  • Υπερεκτίμηση της απειλής (πχ «αφού κάποιες φορές βαριέμαι όταν είμαι με τον σύντροφό μου, αυτό σημαίνει ότι έτσι θα είναι από εδώ και μπρος»)
  • Σημασία του ελέγχου των σκέψεων (πχ «πρέπει να σταματήσω να σκέφτομαι ότι δεν με έλκει ο σύντροφός μου»)
  • Μη ανοχή στην αβεβαιότητα (πχ «δεν αντέχω να μην ξέρω αν είναι όντως ο κατάλληλος»)
  • Τελειοθηρία (πχ «πρέπει πάντα να αισθάνομαι μόνο θετικά συναισθήματα για τη σχέση μου»)

Στην έκθεση και παρεμπόδιση αντίδρασης το άτομο σταδιακά και συστηματικά, έρχεται αντιμέτωπο με καταστάσεις και ερεθίσματα τα οποία του προκαλούν δυσφορία στην πράξη ή στην φαντασία.  Αφού γίνει ψυχοεκπαίδευση για τη λειτουργία των σκέψεων και των αποφυγών, γίνεται ιεράρχηση των φοβικών καταστάσεων και ανάλογα με τις ανησυχίες του ατόμου, επιλέγεται η μορφή έκθεσης που θα ακολουθήσει.

Η παρεμπόδιση αντίδρασης αφορά την παύση των συμπεριφορών ασφαλείας του ατόμου (πχ καταναγκασμοί), οι οποίες γίνονται ώστε να μειωθεί το άγχος που σχετίζεται με το ερέθισμα. Για παράδειγμα, ένα άτομο μπορεί να συγκρίνει έντονα το σύντροφό του με πρώην συντρόφους ή με συντρόφους φίλων. Σε αυτές τις περιπτώσεις το άτομο πιθανά αποφεύγει να σκέφτεται πρώην συντρόφους ή να βγαίνει με άλλα ζευγάρια. Σκοπός της έκθεσης είναι σταδιακά και ξεκινώντας από τις καταστάσεις που του προκαλούν λιγότερο άγχος, το άτομο να μην αποφεύγει να σκέφτεται πρώην συντρόφους και να εμπλακεί σε δραστηριότητες με ζευγάρια. Ένα άλλο παράδειγμα μπορεί να αφορά ένα άτομο που φοβάται πως, αν κοιτάξει έντονα κάποιο άτομο πέραν του συντρόφου του, αυτό μπορεί να οδηγήσει στο να νοιώσει ερωτική έλξη για το άτομο αυτό και να παύσει να θέλει το δικό του σύντροφο. Σκοπός της έκθεσης στην παρούσα περίπτωση είναι το άτομο να ξεκινήσει να κοιτάει άλλα άτομα πέραν του συντρόφου, ώστε να δει πως αυτό δε θα αλλάξει τα συναισθήματα που έχει για το σύντροφο του. Για να ξεκινήσει, θα πρέπει να γίνει μια ιεράρχηση, ξεκινώντας να κοιτάει άτομα που συνήθως δεν δημιουργούν έλξη και καταλήγωντας στα άτομα που γενικά του δημιουργούν έλξη, είτε εμφανισιακά είτε χαρακτηρολογικά.

Στην πορεία και αφού το άτομο καταλάβει ότι οι στρατηγικές του δεν λειτουργούν, εισάγεται η έννοια της αποδοχής. Αποδοχή σημαίνει να μη περιμένει το άτομο να μειωθεί το στρες ώστε να ενεργήσει, αλλά να μάθει να ζει με δυνατά συναισθήματα, χωρίς να το εμποδίζουν. Για παράδειγμα, αν ένα άτομο σκέφτεται πως ο σύντροφος του δεν είναι αρκετά έξυπνος για να βγαίνουν έξω με φίλους, είναι σημαντικό να κάνει τις εξόδους ανεξαρτήτως του πόσο τον αγχώνουν.

Τελικά ο θεραπευτής βοηθά το άτομο, να εμπλέκεται καθημερινά σε δραστηριότητες (δεσμευμένη πράξη), και να έρχεται σε επαφή με αυτά που το αγχώνουν. Σκοπός είναι το άτομο να κινείται  σε μια κατεύθυνση ζωής συνεπή προς τις αξίες του, είτε βιώνει είτε δε βιώνει άγχος. Για παράδειγμα, ένα άτομο μπορεί να έχει ως σημαντική αξία για τη ζωή του τη συντροφικότητα, αλλά να αγχώνεται να περνάει χρόνο με το σύντροφό του, καθώς τότε περνάνε από το μυαλό του αγχωτικές σκέψεις για τη σχέση του. Σε αυτή την περίπτωση, ζητείται από το άτομο να συνεχίσει να κάνει δραστηριότητες με το σύντροφο του, παρόλο το άγχος, καθώς αυτές οι συμπεριφορές το βοηθούν να είναι συνεπές με την αξία της συντροφικότητας και τελικά να ζήσει μια ζωή όπως ουσιαστικά επιθυμεί.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Abramovic, J.S., Mckay D., & Storch, E.A. (2017). The Wiley Handbook of Obsessive Compulsive Disorders (volume I). Hoboken: Wiley Blackwell.

Doron, G., Derby, D., & Szepsenwol. O. (2014a). Relationship obsessive compulsive disorder (ROCD): A conceptual framework. Journal of Obsessive‐Compulsive and Related Disorders, 3, 169–180.

Doron, G., Derby, D., Szepsenwol. O., Nahaloni. E, & Moulding. R. (2016). Relationship Obsessive‐Compulsive Disorder (ROCD): Interference, symptoms and maladaptive beliefs. Psychopathology, 58, 1–9.

DSM-5 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. American Psychiatric Association, Washington, 2013.

Rajaee, F. (2022). Relationship OCD: A CBT-Based Guide to Move Beyond Obsessive Doubt, Anxiety, and Fear of Coommitment in Romantic Relationships. Oakland: New Harbinger Publications.

Διευκρίνιση: Παρότι τα κείμενα αυτοβοήθειας του Ινστιτούτου Έρευνας και Θεραπείας της Συμπεριφοράς γράφονται από ειδικούς ψυχικής υγείας, σε καμία περίπτωση οι πληροφορίες που δημοσιεύονται δεν αποτελούν επίσημη διάγνωση ή γνωμάτευση, σε καμία περίπτωση δεν αποσκοπούν στην παροχή ολοκληρωμένων συμβουλευτικών ή ψυχοθεραπευτικών υπηρεσιών και σε καμία περίπτωση δεν υποκαθιστούν την προσωπική επαφή με έναν ειδικό ψυχικής υγείας.