Μαίρη Νταφούλη, Ψυχολόγος MSc, PhDc
Γνωσιακή Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεύτρια (EABCT)
www.maryntafouli.com
Ο ύπνος αποτελεί μια περίοδο φυσικής αναζωογόνησης και ξεκούρασης. Μέχρι τα μέσα του 1950, οι επιστήμονες θεωρούσαν τον ύπνο ως ένα παθητικό φαινόμενο που επισυμβαίνει στις ζωές μας. Ωστόσο, σήμερα ο ύπνος θεωρείται μια δυναμική διαδικασία για τον ανθρώπινο οργανισμό.
Ο ύπνος είναι μια φυσική διαδικασία η οποία συμβάλλει στη σωστή λειτουργία του οργανισμού. Αρχικά βοηθά στη βελτίωση της νοητικής επεξεργασίας, ενισχύει την ταξινόμηση των πληροφοριών της ημέρας και ευοδώνει την μνήμη. Επιπλέον, είναι ένας καλός σύμμαχος του ανοσοποιητικού μας συστήματος και συμβάλλει στην ευεξία και την ψυχική μας διάθεση.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ
Κάθε τυπική νύχτα, ένας άνθρωπος περνά από τα διάφορα στάδια του ύπνου τα οποία συνιστούν έναν υπνικό κύκλο. Ωστόσο, ο κάθε άνθρωπος περνά αρκετούς υπνικούς κύκλους κάθε νύχτα, κάθε ένας υπνικός κύκλος έχει διάρκεια 90 λεπτά. Ο ύπνος χωρίζεται σε δύο σημαντικές φάσεις, τον ύπνο NREM sleep (στον «ύπνο μη ταχέων οφθαλμικών κινήσεων» – στάδια 1,2,3 και 4) και τον ύπνο REM sleep («ταχέων οφθαλμικών κινήσεων»- 5ο στάδιο).
Αναλυτικότερα, στο στάδιο 1 του ύπνου NREM γίνεται σταδιακή επιβράδυνση των μυών του σώματος και έχουμε περιστασιακή σύσπαση των μυών, ο ύπνος σε αυτό το στάδιο χαρακτηρίζεται ως ελαφρύς. Στο στάδιο 2, οι καρδιακοί παλμοί καθώς και η αναπνοή επιβραδύνονται, ενώ στο στάδιο 3 γίνεται η έναρξη του βαθέως ύπνου και στο στάδιο 4 ο εγκέφαλος αρχίζει να παράγει τα κύματα Δέλτα, τα οποία μας οδηγούν σε βαθιά ξεκούραση, η αναπνοή είναι ρυθμική και η μυϊκή δραστηριότητα είναι περιορισμένη. Στο στάδιο 5, στον ύπνο REM ή αλλιώς στον «ονειρικό ύπνο», οι καρδιακοί παλμοί αυξάνονται και δεν υπάρχει μυϊκή δραστηριότητα. Τα εγκεφαλικά κύματα επιταχύνονται, καθώς παράγουν τα όνειρα.
Οι κύκλοι στην αρχή της νύχτας φτάνουν σε βαθύτερο ύπνο, ενώ προς το τέλος της περιορίζονται σε εναλλαγή του σταδίου 2 και του ύπνου REM. Συνήθως η αφύπνιση στο πρώτο μισό της νύχτας είναι δύσκολη και συσχετίζεται με σύγχυση και αποπροσανατολισμό για μερικά δευτερόλεπτα. Στην αφύπνιση προς το τέλος της νύχτας συχνά υπάρχει ανάμνηση ονείρων.
Κάθε ηλιακή κατηγορία έχει διαφορετική απόδοση στον ύπνο. Για παράδειγμα τα βρέφη χρειάζονται 15-16 ώρες για να ξεκουραστούν, οι έφηβοι 9-10 ώρες και προοδευτικά στους ηλικιωμένους οι ώρες αυτές μειώνονται. Αυτό αποτελεί μια φυσιολογική κατάσταση με την πάροδο της ηλικίας και δεν θα πρέπει να μας ανησυχεί.
O ύπνος αποτελεί μια φυσική κατάσταση, η οποία ρυθμίζεται από δύο διαδικασίες, την ομοιοστατική διαδικασία (Process S) και την κιρκαδιανή διαδικασία (Process C).
Η ομοιοστατική διαδικασία αναφέρεται στην πίεση για ύπνο που μας προκαλεί ο οργανισμός μας. Η κιρκαδιανή διαδικασία αναφέρεται στο εσωτερικό μας ρολόι που ρυθμίζει την ώρα του ύπνου, αλλά και τον κύκλο φωτός – σκοταδιού κατά την ημέρα και τη νύχτα. Οι δύο αυτές διαδικασίες δουλεύουν ταυτόχρονα με στόχο την ισορροπία του κύκλου ύπνου – εγρήγορσης.
ΟΙ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ
Παρότι ο ύπνος αποτελεί αναπόσπαστο και ευχάριστο κομμάτι της ζωή μας, οι άνθρωποι με διαταραχές ύπνου συχνά συνδέουν τον ύπνο τους με άγχος και αγωνία για το αν θα καταφέρουν να έχουν έναν ποιοτικό ύπνο.
Η αϋπνία είναι μια αρκετά συχνή διαταραχή του ύπνου με ποικίλες επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή αλλά και στην υγεία του ατόμου. Χαρακτηρίζεται από δυσκολία στην έναρξη ή στη διατήρηση του ύπνου ή από πρώιμη αφύπνιση παρά τη θέληση του ατόμου, με σημαντική δυσφορία αλλά και στρες κατά τη διάρκεια της ημέρας. Ο επιπολασμός της αϋπνίας είναι σχετικά μεγάλος, περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού να πάσχει από συμπτώματα αϋπνίας και περίπου το 10% να πληροί τα κριτήρια της διαταραχής. Η συχνότητα της αϋπνίας είναι τουλάχιστον τρεις φορές την εβδομάδα και η διάρκειά τουλάχιστον τρεις μήνες.
Οι παραϋπνίες αποτελούν παράξενες νυχτερινές συμπεριφορές ή κινητικά φαινόμενα που συμβαίνουν κατά τον ΝREM και REM ύπνο. Είναι πολύ συχνές κατά την παιδική και εφηβική ηλικία και δεν αποτελούν πάντα λόγο ανησυχίας. Ωστόσο, αν συνεχίζονται και στην ενήλικη ζωή χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης. Οι παραϋπνίες κατηγοριοποιούνται σύμφωνα με διεθνή ταξινόμηση των διαταραχών ύπνου (International Classification of Sleep Disorders (ICSD-3)) σε NREM παραϋπνίες, στις οποίες συγκαταλέγεται: η υπνοβασία, ο υπνικός τρόμος, οι συγχυτικές αφυπνίσεις, η sexsomnia και η διαταραχή νυχτερινής υπερφαγίας και στις REM παραϋπνίες, οι οποίες είναι η διαταραχή εφιαλτών, η υπνική παράλυση, η διαταραχή συμπεριφοράς κατά τον ύπνου REM.
Οι NREM παραϋπνίες τείνουν να εμφανίζονται κατά την παιδική και εφηβική ηλικία και σπάνια κατά την ενήλικη ζωή. Στην υπνοβασία ο κοιμώμενος περπατά τη νύχτα κάνοντας ή όχι κινήσεις που αρκετές φορές μπορεί να προκαλέσουν βλάβη στον ίδιο ή/και σε άλλους. Ο υπνικός τρόμος από την άλλη, περιγράφεται συχνά ως αιφνίδια αφύπνιση του κοιμώμενου συνοδευμένη με κλάμα ή ουρλιαχτό, ο κοιμώμενος βρίσκεται σε σύγχυση και αδυνατεί να επικοινωνήσει. Στον υπνικό τρόμο όπως και στην υπνοβασία, οι κοιμώμενοι συνήθως δεν έχουν ανάμνηση των επεισοδίων. Στις συγχυτικές αφυπνίσεις το άτομο κατά τη διάρκεια του ύπνου, μπορεί να έχει ανοιχτά τα μάτια ή να μιλά χωρίς όμως να έχει επίγνωση της κατάστασης. Δεν έχει ανάμνηση του επεισοδίου την επόμενη ημέρα. Στην σεξύπνια (sexsomnia), το άτομο παρουσιάζει άτυπη σεξουαλική συμπεριφορά κατά τη διάρκεια του ύπνου η οποία εκδηλώνεται με θωπεία, αυνανισμό, ερωτικό παιχνίδι ή και συνουσία με “αυτοματοποιημένο” τρόπο. Ο κοιμώμενος δεν έχει συνήθως ανάμνηση του επεισοδίου. Ο επιπολασμός της δεν είναι γνωστός, αλλά φαίνεται ότι πρόκειται για αρκετά σπάνια διαταραχή του ύπνου. H διαταραχή νυχτερινής υπερφαγίας εκδηλώνεται ως η κατανάλωση μεγάλης ποσότητας φαγητού ενώ το άτομο είναι μερικώς ή πλήρως κοιμισμένο, χωρίς δηλαδή να έχει επίγνωση της υπερφαγικής του συμπεριφοράς. Τις περισσότερες φορές έχει μικρή ανάμνηση των νυχτερινών του επεισοδίων.
Οι πιο συχνές REM παραϋπνίες είναι η διαταραχή εφιαλτών και η διαταραχή συμπεριφοράς κατά τον ύπνο REM.
Η διαταραχή εφιαλτών εμφανίζεται κατά το REM ύπνο και χαρακτηρίζεται από τρομακτικά όνειρα που οδηγούν το άτομο σε αφύπνιση. Οι εφιάλτες μπορεί να είναι ιδιοπαθείς ή να σχετίζονται με άλλες διαταραχές, όπως τη διαταραχή μετατραυματικού στρες, τη χρήση ουσιών, τις αγχώδεις διαταραχές κ.ά..
Από την άλλη η διαταραχή συμπεριφοράς κατά τον ύπνο REM χαρακτηρίζεται από αλλόκοτη συμπεριφορά που εκκινείται κατά το REM ύπνο και από την εκδραμάτιση εφιαλτικών ονείρων. Ενώ κατά το στάδιο αυτό του ύπνου, βρισκόμαστε σε μυϊκή ατονία, οι ασθενείς με αυτή την διαταραχή κάνουν κινήσεις με τα χέρια και τα πόδια σαν να συμμετέχουν στο όνειρο. Η εκδήλωση αυτών των συμπτωμάτων μπορεί να αποβεί επικίνδυνη για το ίδιο το άτομο αλλά και για το σύντροφο κλίνης.
Η υπνική παράλυση παρότι δεν αποτελεί συχνή παραϋπνία, τρομάζει τους κοιμώμενους, καθώς εκδηλώνεται κατά την αφύπνιση ή κατά την έναρξη του ύπνου, όπου το άτομο παρότι έχει επίγνωση του περιβάλλοντός γύρω του δεν μπορεί να κινηθεί και σε κάποιες περιπτώσεις συνοδεύεται και από ψευδαισθήσεις. Εκδηλώνεται κυρίως στην παιδική, εφηβική ή νεαρή ενηλικίωση.
Oι διαταραχές κιρκαδιανού ρυθμού αποτελούν το αποτέλεσμα διαταραχής στον κύκλο ύπνου-εγρήγορσης. Στην διαταραχή καθυστερημένης φάσης αργεί αρκετά η έλευση του ύπνου, ενώ στην διαταραχή προχωρημένης φάσης ο ύπνος ξεκινά νωρίτερα. Οι ώρες ύπνου των ατόμων με διαταραχή του κιρκαδιανού ρυθμού είναι φυσιολογικές. Μεγάλα ποσοστά εργαζομένων σε κυλιόμενο ωράριο παρουσιάζουν διαταραχές κιρκαδιανού ρυθμού.
Οι διαταραχές αναπνοής στον ύπνο παρουσιάζονται ως αποφρακτικές ή κεντρικές άπνοιες. Η υπνική άπνοια περιγράφεται ως η διακοπή της αναπνοής κατά τον ύπνο με συμπτώματα όπως το ροχαλητό, η οποία χρήζει άμεσης θεραπευτικής αντιμετώπισης, καθώς μπορεί μακροχρόνια να προκαλέσει και άλλα ιατρικά προβλήματα.
H ναρκοληψία είναι μια διαταραχή του ύπνου, κατά την οποία ο ασθενής παρουσιάζει αιφνίδιο ύπνο αλλά και έντονη ημερήσια υπνηλία, παρά το επαρκές ωράριο ύπνου του. Τα συμπτώματα που παρουσιάζει είναι η υπέρμετρη υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας, η καταπληξία (απώλεια μυϊκού τόνου), οι παραισθήσεις και η παράλυση.
Το σύνδρομο ανήσυχων άκρων χαρακτηρίζεται από την έντονη επιθυμία να κουνήσει ο ασθενής τα πόδια του, καθώς και από μια δυσάρεστη αίσθηση σε αυτά. Τα συμπτώματα εκδηλώνονται κυρίως τις βραδινές ώρες ή όταν ο ασθενής είναι σε ακινησία. Η έντονη επιθυμία για να κουνήσει κανείς τα πόδια του, οδηγεί πολλές φορές σε προβλήματα στην έλευση του ύπνου και εν γένει σε φτωχή ποιότητα του ύπνου.
ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
Οι διαταραχές ύπνου αποτελούν συχνά ένα σύνθετο πρόβλημα που χρήζει διεπιστημονικής θεραπευτικής παρέμβασης. Η ψυχοθεραπεία και κυρίως η Γνωσιακή Συμπεριφορική έχει προεξάρχουσα θέση στη θεραπεία της αϋπνίας, καθώς με τα νεότερα ερευνητικά δεδομένα αποτελεί τη θεραπεία εκλογής για την αϋπνία (CBT-I). Εφαρμόζεται επίσης με επιτυχία-τελευταία-σε κάποιες από τις παραϋπνίες και στο σύνδρομο απνοιών-υποπνοιών με φαινότυπο αϋπνίας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Borbély AA, Daan S, Wirz-Justice A, Deboer T. The two-process model of sleep regulation: a reappraisal. J Sleep Res. 2016 Apr;25(2):131-43. doi: 10.1111/jsr.12371. Epub 2016 Jan 14. PMID: 26762182.
DSM-5 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. American Psychiatric Association, Washington, 2013.
Hauri, P. J. Case Studies in Insomnia. Plenum Medical Book Company, New York, 1991.
Morin CM, Drake CL, Harvey AG, Krystal AD, Manber R, Riemann D, Spiegelhalder K. Insomnia disorder. Nat Rev Dis Primers. 2015 Sep 3;1:15026. doi: 10.1038/nrdp.2015.26. PMID: 27189779.
Morin, C. M. and Espie, C. A. Insomnia – A Clinical Guide to Assessment and Treatment. Springer, New York, 2004.
Murillo-Rodriguez E, Arias-Carrion O, Zavala-Garcia A, Sarro-Ramirez A, Huitron-Resendiz S, Arankowsky-Sandoval G. Basic sleep mechanisms: an integrative review. Cent Nerv Syst Agents Med Chem. 2012 Mar;12(1):38-54. doi: 10.2174/187152412800229107. PMID: 22524274.
Riemann D, Baglioni C, Bassetti C, Bjorvatn B, Dolenc Groselj L, Ellis JG, Espie CA, Garcia-Borreguero D, Gjerstad M, Gonçalves M, Hertenstein E, Jansson-Fröjmark M, Jennum PJ, Leger D, Nissen C, Parrino L, Paunio T, Pevernagie D, Verbraecken J, Weeß HG, Wichniak A, Zavalko I, Arnardottir ES, Deleanu OC, Strazisar B, Zoetmulder M, Spiegelhalder K. European guideline for the diagnosis and treatment of insomnia. J Sleep Res. 2017 Dec;26(6):675-700. doi: 10.1111/jsr.12594. Epub 2017 Sep 5. PMID: 28875581.
