Κεφάλαιο από το βιβλίο Μιλήστε με έναν ειδικό, των Γ. Ευσταθίου, Φ. Λέκκα, Χ. Βαρβέρη, & Ε. Κονσουλίδου.
Η οριστική απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, δηλαδή ο θάνατός του, προκαλεί πολύ έντονα συναισθήματα, φέρνοντας τους ανθρώπους αντιμέτωπους και με τη φιλοσοφική όψη του νοήματος της ζωής.
Η συναισθηματική αντίδραση που έπεται μιας τέτοιας απώλειας ονομάζεται πένθος και παρότι είναι μία μακρά και πολύ οδυνηρή εμπειρία, αποτελεί μία απόλυτα φυσιολογική διεργασία, καθώς και αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής. Σκοπός αυτής της διαδικασίας είναι να αποδεχθεί το άτομο την απώλεια και να συνεχίσει τη ζωή του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα ξεχάσει το πρόσωπο που έφυγε, ή ότι θα σταματήσει να το απασχολεί ο χαμός του.
Η διεργασία του πένθους για να ολοκληρωθεί απαιτεί κάποιο χρόνο και διαφέρει από άτομο σε άτομο. Επίσης, όσο πιο σημαντική η απώλεια, τόσο πιο έντονο το πένθος. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές, κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του πένθους οι περισσότεροι άνθρωποι βιώνουν μία σειρά από συναισθήματα, τα οποία ακολουθούν μία πορεία σταδίων, που είναι: η άρνηση, ο θυμός, η διαπραγμάτευση, η κατάθλιψη και, τελικά, η αποδοχή.
Το πρώτο στάδιο είναι αυτό της άρνησης και αφορά στη δυσκολία του ατόμου να αποδεχθεί την απώλεια. Ο μηχανισμός αυτός μπαίνει σε λειτουργία προκειμένου να έχει περισσότερο χρόνο να προετοιμαστεί πριν βρεθεί αντιμέτωπο με την κατάσταση και συνήθως σιγά σιγά υποχωρεί, καθώς συνειδητοποιεί το τι συνέβη. Είναι ένα απόλυτα φυσιολογικό στάδιο της διαδικασίας του πένθους και αποτελεί πρόβλημα μόνο στις περιπτώσεις που το άτομο επιμένει να αρνείται την πραγματικότητα για μήνες, καθώς με αυτό τον τρόπο παραμένει επ’ αόριστο στη διαδικασία του πένθους και δεν προχωρά στην επίλυσή του.
Και ενώ η λογική πρώτη αντίδραση του ατόμου είναι να προστατευθεί συναισθηματικά αρνούμενο την πραγματικότητα, εντούτοις σκοπός του πένθους δεν είναι η εξάλειψη των αρνητικών συναισθημάτων ή της ανάμνησης της απώλειας, αλλά η ψυχολογική αναδιοργάνωση που θα του επιτρέψει να συνεχίσει τη ζωή του (αποδοχή). Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται μέσα από τη διεργασία του πένθους, καθώς το άτομο έχει την ευκαιρία να βιώσει τον συναισθηματικό πόνο της απώλειας, περνώντας από τα υπόλοιπα στάδια που χαρακτηρίζονται από τη βίωση και την επεξεργασία δύσκολων συναισθημάτων, όπως ο θυμός και η θλίψη, μέχρις ότου φτάσει να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα και να αποδεχτεί την απώλεια, κρατώντας την ανάμνηση του αγαπημένου προσώπου.
Κάθε άνθρωπος πενθεί με διαφορετικό τρόπο που εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως: την προσωπικότητά του και τον προσωπικό τρόπο αντιμετώπισης δυσκολιών, προηγούμενες εμπειρίες ζωής, τη θρησκευτική πίστη, τη φύση της απώλειας κ.λπ. Επίσης, η χρονική διάρκεια του πένθους ποικίλλει, δεδομένου ότι η ανάκαμψη συμβαίνει σταδιακά και δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα. Κάποιοι νιώθουν καλύτερα μέσα σε κάποιες εβδομάδες ή μήνες, ενώ για άλλους το πένθος κρατά χρόνια.
Τα συμπτώματα του πένθους μοιάζουν με εκείνα του καταθλιπτικού συνδρόμου και περιλαμβάνουν: αισθήματα κατήφειας, απώλεια ενδιαφέροντος για τον υπόλοιπο κόσμο, αισθήματα ενοχής για τον θανόντα, μείωση της δραστηριότητας και της πρωτοβουλίας, κόπωση, απώλεια ή αύξηση του σωματικού βάρους, αϋπνίες, κοινωνική απόσυρση, παραμέληση εαυτού κ.λπ. Όταν τα συμπτώματα αυτά επιμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα, ειδικά αν το άτομο προσπαθεί να αποφύγει τα συναισθήματά του (άρνηση), ή καθηλώνεται σε κάποια από τα στάδια της διεργασίας του πένθους (π.χ. θυμός ή κατάθλιψη), τότε ενδέχεται να παρουσιάσει διάφορες επιπλοκές, όπως κατάθλιψη, άγχος, χρήση ουσιών και παθολογικά προβλήματα υγείας.
Ανεπίλυτο πένθος: Είναι απόλυτα φυσιολογικό, μετά από μία σοβαρή απώλεια, το άτομο να νιώθει θλίψη, μούδιασμα ή θυμό. Αλλά όσο ο καιρός περνά και το ίδιο προχωρά στην καθημερινότητά του και αποδέχεται την απουσία του αγαπημένου προσώπου, τα συναισθήματα αυτά θα πρέπει να γίνονται όλο και λιγότερο έντονα. Όμως, σε κάποιες περιπτώσεις αυτά τα συναισθήματα δεν υποχωρούν και, αντίθετα, το άτομο νιώθει χειρότερα, παρότι έχουν περάσει χρόνια από την απώλεια. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που συμβάλλουν στην επιμήκυνση του πένθους, όπως η αίσθηση του ατόμου ότι αν συνεχίσει τη ζωή του «προδίδει» τη μνήμη αυτού που χάθηκε, ενώ επίσης σημαντικό ρόλο παίζει και η ηλικία κατά την οποία συμβαίνει η απώλεια. Σε κάθε περίπτωση, κάτι τέτοιο μπορεί να αποτελεί σημάδι ότι το πένθος έχει εξελιχθεί σε ένα πιο σοβαρό πρόβλημα, όπως το περιπλεγμένο πένθος ή τη μείζων κατάθλιψη. Περιπλεγμένο πένθος: Η θλίψη που προκαλείται από την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου μπορεί να μην περάσει ποτέ οριστικά, αλλά, ωστόσο, είναι αναμενόμενο να μην παραμείνει για πάντα στο προσκήνιο της ζωής ενός ανθρώπου. Αν ο πόνος για την απώλεια παραμένει επίμονος και έντονος σε σημείο που να παρεμποδίζει το άτομο να συνεχίσει τη ζωή του, τότε μπορεί να αντιμετωπίζει μία κατάσταση που ονομάζεται περιπλεγμένο πένθος, κατά το οποίο το άτομο εγκλωβίζεται σε έναν διαρκή και έντονο θρήνο. Μπορεί να δυσκολεύεται σοβαρά να αποδεχθεί τον θάνατο ή να απασχολείται διαρκώς με τη σκέψη του αγαπημένου προσώπου που έφυγε, σε σημείο που διαταράσσεται σοβαρά η καθημερινή ζωή και η ρουτίνα του και υπονομεύονται οι σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους.
Τα συμπτώματα του περιπλεγμένου πένθους είναι:
- Έντονη επιθυμία, λαχτάρα και αναζήτηση του αγαπημένου προσώπου.
- Παρεισφρητικές σκέψεις και εικόνες.
- Άρνηση ή αμφιβολία για το γεγονός του θανάτου (το άτομο μπορεί να φαντάζεται ότι το αγαπημένο πρόσωπο ζει).
- Αποφυγή πραγμάτων και καταστάσεων που συνδέονται με την ανάμνηση του αγαπημένου προσώπου.
- Ακραίου βαθμού θυμός και πικρία για την απώλεια.
- Παρατεταμένη αίσθηση ότι η ζωή είναι άδεια και χωρίς νόημα.
Μείζων κατάθλιψη: Αντίθετα με το φυσιολογικό πένθος στο οποίο το άτομο έχει καλές και κακές ημέρες, αλλά και ημέρες στις οποίες μπορεί να περάσει όμορφα και να ξεχαστεί, στη μείζονα κατάθλιψη τα έντονα αρνητικά συναισθήματα είναι διαρκή, καταβάλλοντας το άτομο, το οποίο:
- Νιώθει έντονη και επίμονη αίσθηση ενοχής.
- Σκέφτεται να κάνει κακό στον εαυτό του.
- Αισθάνεται αβοηθητότητα και απελπισία.
- Δεν μπορεί να είναι λειτουργικό στο σπίτι ή την εργασία και αδυνατεί να φέρει εις πέρας συνήθεις καθημερινές δραστηριότητες και υποχρεώσεις του.
- Αισθάνεται ότι δεν αξίζει να ζει.
- Εύχεται να είχε πεθάνει το ίδιο στη θέση του αγαπημένου προσώπου.
- Κατηγορεί τον εαυτό του για το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να αποτρέψει τον θάνατο του αγαπημένου προσώπου.
- Νιώθει μουδιασμένο και αποκομμένο από τους άλλους για πολλές εβδομάδες.
Τέλος, θα πρέπει να επισημανθεί ότι, παρότι συνήθως συνδέουμε το πένθος με τον θάνατο ενός αγαπημένου ανθρώπου, ωστόσο, πένθος προκαλούν και άλλες απώλειες, όπως η αποβολή κατά τη διάρκεια της κύησης ή η έκτρωση και η απώλεια ενός αγαπημένου κατοικίδιου.
Αντιπροσωπευτικά μηνύματα
Έχω περάσει πολλά στη ζωή μου, μα είναι κάτι που μου συνέβη πριν μία εβδομάδα και με έχει ταράξει πολύ. Έχασα έναν φίλο μου και για την ακρίβεια τον καλύτερό μου φίλο. Ήταν το στήριγμά μου… Ήταν τα πάντα. Ίσως το έχω πάρει έτσι επειδή δεν πήγα στην κηδεία του καθότι ο αρραβωνιαστικός μου είναι πολύ ζηλιάρης και θα είχα πρόβλημα. Δεν ήθελα όμως και να τον δω. Δεν θέλω να το πιστέψω, μοιάζει με ψέμα. Όταν το σκέφτομαι παθαίνω κάτι και νιώθω περίεργα και μετά λέω στον εαυτό μου ότι έχει πάει στην κοπελιά του στην πόλη που σπουδάζει και αμέσως νιώθω καλύτερα. Τι να κάνω για να το χωνέψω και να ζήσω φυσιολογικά; Πώς να κάνω τον πόνο πιο λίγο; Πώς να ξεπεράσω τον χαμό του; Είμαι συνέχεια μελαγχολική και είναι συνέχεια στο μυαλό μου.
Τρεις μήνες μετά…
Κατ’ αρχάς, συγχαρητήρια για την υπέροχη και σημαντική προσφορά σας στους ανθρώπους που ζητούν βοήθεια. Πριν περίπου τρεις μήνες είχα ξαναδιατυπώσει το πρόβλημά μου που αφορούσε τον θάνατο του καλύτερου φίλου μου και συνάμα της πρώτης μου αγάπης. Το πήρα πολύ βαριά και παρόλο που προσπάθησα να ακολουθήσω τη συμβουλή σας με το να συνειδητοποιήσω τι έχει συμβεί, δεν τα κατάφερα.
Πήγα σπίτι του, το μόνο που κατάφερα ήταν να δω τα συντρίμμια της ψυχής του στο πάτωμα του δωματίου του όπου και άφησε την τελευταία του πνοή. Δεν μπορώ να τον ξεχάσω. Είναι αδύνατον. Όσο για να ξεπεράσω τον χαμό του, αυτό είναι απίθανο. Έπαθα αρκετά τον καιρό αυτό και ίσως γι’ αυτό δυσκολεύομαι. Τον σκέφτομαι συνέχεια και πείθω τον εαυτό μου ότι είναι ψέματα. Όταν όμως έχω την ανάγκη να του μιλήσω, διαπιστώνω ότι πλέον δεν μπορώ.
Δεν πήγα στην κηδεία του, δεν άντεχα. Νιώθω τρομερές τύψεις γι’ αυτό. Δεν τον έχω δει καθόλου στο όνειρό μου και νομίζω ότι είναι επειδή δεν πήγα να τον δω την τελευταία του “φορά”. Πονάω αφόρητα και μάλιστα από τότε είμαι με ηρεμιστικά γιατί επιδεινώθηκε το πρόβλημα της καρδιάς μου. Δεν υπάρχει τρόπος να το ξεπεράσω, το γνωρίζω, μα θέλω με κάποιον τρόπο να λυτρώσω την ψυχή μου από αυτό τον απαίσιο πόνο και θυμό που έχω που δεν με χαιρέτησε. Πονάω πολύ. Τι μπορώ να κάνω για έναν θάνατο που στοιχειώνει τη ζωή μου;
Τι μπορώ να κάνω που έχασα το στήριγμά μου; Όλα μοιάζουν μάταια. Χάνομαι μες στις σκέψεις μου και ζαλίζω το μυαλό μου με άπειρες ερωτήσεις… Γιατί να φύγει αυτός; Τα 21 χρόνια του είναι δυσβάσταχτος πόνος. Τώρα κοντεύουν τρεις μήνες και η απόγνωσή μου μεγαλώνει ολοένα και περισσότερο. Τι να κάνω; Υποτίθεται ότι ο χρόνος επουλώνει τις πληγές μας… Εμένα γιατί χειροτερεύει;
Τόση αδικία πού βρέθηκε; Τόσος πόνος πώς είναι δυνατόν να υπάρχει; Είμαι απογοητευμένη από όλους και όλα. Ιδίως από τη ζωή μου, που μέσα σε δευτερόλεπτα έχασε το νόημά της. Το μόνο που εύχομαι είναι να γυρίσω τον χρόνο πίσω… Μόνο έτσι θα τον σώσω. Είχαμε χωρίσει και ήμασταν αχώριστοι φίλοι. Όταν εγώ αρραβωνιάστηκα, εκείνος μου εξομολογήθηκε ότι με θέλει και με ήθελε πάντα όπως πρώτα. Μου ζήτησε να είμαστε μαζί και παρόλο που τον αγαπούσα τρελά αρνήθηκα γιατί ήμουν ερωτευμένη με τον αρραβωνιαστικό μου.
Από τότε πήρε τον κατήφορο… Έμπλεξε άσχημα με τα ναρκωτικά. Του μίλησα μα μου κρυβόταν. Έδειχνε πως είναι καλά. Ώσπου τελικά “έφυγε” ξαφνικά. Νιώθω υπεύθυνη για τον θάνατό του. Αν ήμουν μαζί του θα ζούσε. Εγώ φταίω για όλα και αυτό είναι που θα με βασανίζει μέχρι να αφήσω την τελευταία μου πνοή. Υπάρχει λύτρωση;
Πριν από σχεδόν 7 χρόνια δημιούργησα την πρώτη μου σχέση με ένα παιδί λίγα χρόνια μεγαλύτερο από μένα. Τον γνώριζα πολλά χρόνια πριν κάνουμε σχέση γιατί οι οικογένειές μας είχαν στενές φιλικές επαφές. Μετά από 6 μήνες σχέσης (και ενώ δεν ήξερε κανείς γι’ αυτό τον δεσμό) μαθαίνω ότι το αγόρι μου έχει καρκίνο. Στην αρχή δεν μπορούσα να το πιστέψω, το πίστεψα όμως όταν άρχισε θεραπεία. Η νόσος εξελίχθηκε γρήγορα και μετά από 9 μήνες έφυγε…
Όλο αυτό το διάστημα μιλούσαμε καθημερινά στο τηλέφωνο, αλλά σπάνια συναντιόμασταν. Η κατάστασή του δεν επέτρεπε να επιβαρύνεται. Έχουν περάσει σχεδόν 5 χρόνια και εγώ δεν μπορώ να το ξεπεράσω. Στα 17 μου έφυγα από το σπίτι λόγω σπουδών, ελπίζοντας και πιστεύοντας ότι κάποια στιγμή θα ξεκινήσω μία νέα σχέση, ξεπερνώντας το παρελθόν. Έκανα όμως λάθος. Ακόμη τον σκέφτομαι, ακόμη δεν μπορώ να πιστέψω τι συνέβη. Κάποιες φορές πιάνω τον εαυτό μου να σκέφτομαι ότι αν ήταν κοντά μου, πώς θα ήμασταν, κάποιες άλλες ζητάω εξηγήσεις από τον Θεό γιατί πήρε εκείνον κοντά του και όχι εμένα. Ζητάω απαντήσεις που δεν θα πάρω ποτέ!
Αυτή τη στιγμή δεν ξέρω τι να κάνω. Είναι η δεύτερη φορά που μιλάω γι’ αυτό το θέμα. Την πρώτη μίλησα σε μία φίλη μου, χωρίς να της πω πολλά πράγματα γιατί ίσως και εγώ δεν είχα καταλάβει τι είχε γίνει, αν και είχαν περάσει 3 χρόνια από τότε, μόνο που εμένα μου φαινόταν ότι είχαν συμβεί χθες. Είπα να κάνω υπομονή και ότι κάποια στιγμή θα το ξεπεράσω, ο χρόνος λένε είναι γιατρός, αλλά όχι για μένα. Το δικό μου ρολόι σταμάτησε πριν 5 χρόνια.
Πείτε μου, σας παρακαλώ, τι μπορώ να κάνω για να βοηθηθώ; Τι μπορώ να κάνω για να το ξεπεράσω; Ίσως είναι δύσκολο αυτό που σας ζητάω, αλλά για μένα είναι πιο δύσκολο αυτό που ζω. Σας ευχαριστώ.
Γεια σας. Νιώθω πραγματικά μεγάλο κενό μέσα μου, γιατί έχασα πριν λίγο καιρό το αγαπημένο μου κατοικίδιο. Μπορεί να ακούγεται “χαζό” σε πολλούς, αλλά πραγματικά με έχει πάρει πολύ από κάτω. Και δεν είμαι μόνο εγώ έτσι, και η μάνα μου και ο αδερφός μου είναι χάλια. Η μητέρα μου δεν μπορεί να συνέλθει, κλαίει συνεχώς και νιώθουμε όλοι χάλια στο σπίτι. Μας λείπει πολύ και πιστεύω πως νιώθουμε και τύψεις που δεν τον προλάβαμε.
Τώρα, που ο χειμώνας θα μπει, τα πράγματα θα είναι πολύ χειρότερα και δεν ξέρω πώς θα το αντιμετωπίσουμε. Λένε πως ο χρόνος γιατρεύει τον πόνο, αλλά εγώ, όσο περνάει ο καιρός, νιώθω και πιο μόνη μου. Το είχα σαν αδελφάκι μου και το λάτρευα. Ξέρω πως σας ακούγονται υπερβολικά, αλλά έτσι νιώθω. Από μικρή αγαπούσα πάρα πολύ τα ζώα. Τι μπορώ να κάνω;
Έχω πάει σε αρκετές σελίδες, και ελληνικές και ξένες, για υποστήριξη ύστερα από χαμό κάποιου, αλλά τίποτα. Νιώθω πολύ χάλια ακόμη. Σκεφτήκαμε να πάρουμε άλλο ζωάκι, αλλά δεν νιώθω έτοιμη. Ξέρω πως όλα αυτά τα συναισθήματα είναι φυσιολογικά, αλλά πονάω πολύ και ώρες ώρες νομίζω πως θα τρελαθώ. Δεν έχω πολλούς φίλους, ούτε αγόρι, και το ζωάκι αυτό ήταν για μένα πραγματικός φίλος και στήριγμα. Μήπως έχω πάθει κατάθλιψη; Υπάρχει κάποιο βιβλίο αυτοβοήθειας; Χίλια ευχαριστώ.
Πρόσφατα, η καλύτερή μου φίλη είχε ένα “ατύχημα” με το αγόρι της και αναγκάστηκε να κάνει έκτρωση. Από τότε είναι σε πολύ άσχημη ψυχολογική κατάσταση, πιστεύει ότι διέπραξε έγκλημα και έχει σκεφτεί ακόμη και την αυτοκτονία. Καθώς είναι ανήλικη και έχει άσχημες σχέσεις με τους γονείς της, δεν μπορούσε ούτε να το κρατήσει, αλλά και ούτε να πει στους γονείς της τι έκανε. Πέρα από τις συμβουλές, πώς μπορώ να τη βοηθήσω;
Είμαι στο τελευταίο έτος των σπουδών μου. Πριν από έναν χρόνο έχασα τον πατέρα μου από καρκίνο. Η ασθένειά του κράτησε 8 μήνες. Οι σχέσεις μου μαζί του ήταν πάντα σε ένταση. Τον είχα απορρίψει και τον θεωρούσα υπεύθυνο για πολλά προβλήματα μέσα στο σπίτι. Από τη στιγμή που αρρώστησε… όλα άλλαξαν. Μέσα μου εξαγνίστηκε. Απελευθερώθηκε η αγάπη μου για εκείνον και έδωσα τα πάντα όχι για να μπορέσω να τον κρατήσω στη ζωή –αυτό δεν εξαρτιόταν από μένα– αλλά για να μη νιώσει μόνος του στον αγώνα, να μην εγκαταλείψει τη μάχη. Μαζί. Όλα μαζί. Ήμασταν μία γροθιά. Τον συγχώρεσα και τον αγάπησα όσο ποτέ. Ζούσα για εκείνον. Για να του δίνω δύναμη. Δεν ήθελα να μου φύγει. Κι εκείνος, όσο δύσκολος χαρακτήρας κι αν ήταν, μας αγαπούσε πολύ, μας λάτρευε.
Το πρόβλημά μου είναι ότι από τότε που αρρώστησε και μέχρι σήμερα –έναν χρόνο μετά το θάνατό του– δεν ξέρω πού βαδίζω. Όσο ζούσε πάλευα μαζί του για τη ζωή. Τώρα; Δεν έχω διάθεση να παλέψω για τίποτα. Έχω μείνει πίσω στη σχολή… γιατί δεν μπορώ να διαβάσω… δεν αποδίδω, δεν συγκεντρώνομαι. Έχει χαλάσει η σχέση με τη μητέρα μου με την οποία ήταν πάντα άριστη. Έχω απομακρυνθεί από τον αδερφό μου, με τον οποίο ποτέ δεν ήμασταν ιδιαίτερα κοντά, αλλά πλέον είμαστε τυπικοί. Δεν θέλω να είμαι πολύ πολύ μαζί τους. Θέλω να είμαι μόνη μου, αλλά αν εκείνοι δεν ασχοληθούν μαζί μου… πληγώνομαι.
Βλέπω τη μητέρα μου να κλαίει για τον πατέρα μου… και εκνευρίζομαι! Πάει κόντρα στη δική μου άμυνα. Είμαι τυχερή γιατί έχω καλές φίλες. Και αυτές όμως άρχισα να τις διώχνω. Τις πληγώνω – τις πρόδωσα. Κάνω κακό στους πιο σημαντικούς ανθρώπους της ζωής μου. Νιώθω ότι με ανέχονται. Νιώθω ότι τίποτα δεν μου πάει καλά και ότι δεν έχω από πουθενά να πιαστώ. Δεν είμαι ικανή να βάλω στόχους. Με κούρασε η ζωή και είμαι ακόμη στην αρχή. Κι όταν μέσα μου νιώθω… κενό… πώς να προσπαθήσω; Πώς να πιάσω το ρημάδι το βιβλίο και να διαβάσω; Έχω απογοητεύσει τους πάντες… ακόμη κι εκείνον που με κοιτά από ψηλά. Ούτε εγώ δεν πιστεύω πλέον στον εαυτό μου. Θέλω να αλλάξει η πραγματικότητά μου. Θέλω να αλλάξω εγώ γιατί αυτό που έχω γίνει… δεν το αντέχω.
Έπειτα από την απώλεια του θείου μου πριν από έναν μήνα, προσπαθούμε να στηρίξουμε τις ξαδέρφες μου. Η μεγαλύτερη, 16 ετών, έχει εκδηλώσει μία συμπεριφορά απάθειας και δεδομένου ότι ανέκαθεν οι σχέσεις με τη μητέρα της ήταν πολύ κακές, τώρα είναι ακόμη χειρότερες. Ακόμη και όταν ο θείος μου ήταν στο νοσοκομείο, έδειχνε να αδιαφορεί. Η απόδοσή της στο σχολείο ήταν κακή (και πριν από την ασθένεια), η ανευθυνότητα σε όλους τους τομείς επίσης. Από τη μία σκεφτόμαστε ότι είναι μία αντίδραση αυτή η συμπεριφορά σε όλα όσα συμβαίνουν, από την άλλη παρατηρούμε ότι έτσι φερόταν ανέκαθεν.
Η μικρότερη, 12 ετών, εκδηλώνεται περισσότερο. Κλαίει τα βράδια, θέλει να πηγαίνει στο κοιμητήριο συνέχεια και συμπαραστέκεται πολύ στη μητέρα της, σε αντίθεση με την αδερφή της, η οποία αγνοεί τελείως την οικογένειά της. Δεν ξέρουμε πώς να φερθούμε στα παιδιά και ιδιαιτέρως στη μεγάλη ξαδέρφη, η οποία είναι απρόβλεπτη και χρήζει ιδιαίτερης μεταχείρισης πιστεύουμε. Επιβαρύνει περισσότερο την κατάσταση η φοβία των παιδιών ότι θα πεθάνουν από την ίδια ασθένεια.
Γεια σας. Τον Φεβρουάριο έχασα μία φίλη μου, αυτοκτόνησε. Έχασα τη γη κάτω από τα πόδια μου! Δεν μπορούσα και δεν ήθελα να πιστέψω αυτό που συνέβη! Δεν γνώριζε κανείς ότι είχε κατάθλιψη και πως έκανε υπεράνθρωπες προσπάθειες να γίνει καλά! Αυτά τα έμαθα μετά το τραγικό συμβάν. Το θέμα είναι ότι τη σκέφτομαι κάθε μέρα, κάθε ώρα, ξεχνιέμαι κάτι φορές, αλλά μου λείπει πολύ! Ό,τι και να κάνω είναι στο μυαλό μου μέσα, δεν μπορώ να κάνω τίποτα πλέον και στενοχωριέμαι που δεν ήξερα πόσο άσχημα ήταν και τι περνούσε. Τι μπορώ να κάνω;
Συνήθεις ερωτήσεις και απαντήσεις
Δυσκολεύομαι να ξεπεράσω τον θάνατο του φίλου μου.
Μία από τις πλέον δύσκολες όψεις της ζωής είναι ότι συχνά κατά τη διάρκειά της οι νέοι άνθρωποι έρχονται σε πρώτη επαφή με τον θάνατο. Ο θάνατος από τη φύση του προκαλεί πολύ έντονα συναισθήματα, καθώς αφορά στην οριστική απώλεια ενός αγαπημένου μας προσώπου, αλλά μας φέρνει αντιμέτωπους και με τη φιλοσοφική όψη του νοήματος της ζωής. Η συναισθηματική αντίδραση που ακολουθεί μία τέτοια απώλεια ονομάζεται πένθος και παρότι είναι μία μακρά και πολύ οδυνηρή εμπειρία, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας. Σκοπός της διαδικασίας αυτής είναι να αποδεχθούμε τελικά την απώλεια και να συνεχίσουμε τη ζωή μας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα ξεχάσουμε το πρόσωπο που έφυγε, ή ότι θα σταματήσει να μας ενδιαφέρει ο χαμός του. Μπορεί αυτή τη στιγμή να σας φαίνεται πολύ δύσκολο να συνεχίσετε τη ζωή σας και να βιώνετε έντονο συναισθηματικό πόνο, αλλά αν βοηθήσετε τον εαυτό σας λίγο τα πράγματα θα αρχίσουν να γίνονται πιο εύκολα.
Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του πένθους βιώνουμε μία σειρά από συναισθήματα, όπως θυμό, μελαγχολία κ.λπ. Αρχικά δυσκολευόμαστε να αποδεχθούμε την απώλεια και την αρνούμαστε. Η άρνηση αυτή, παρότι αρχικά μας προστατεύει ψυχολογικά, είναι δυνατόν να οδηγήσει σε παράταση της διαδικασίας του πένθους και να μας εμποδίσει να μπορέσουμε να συνεχίσουμε τη ζωή μας. Αρνούμενοι ψυχολογικά το γεγονός, ουσιαστικά στερούμε από τον εαυτό μας την ευκαιρία να προσαρμοστεί σε αυτό.
Ανάλογες δυσκολίες ανακύπτουν και στο πλαίσιο της διαπραγμάτευσης της απώλειας. Όλοι μας έχουμε την ανάγκη να νιώθουμε ότι η ζωή μας και ο κόσμος γύρω μας χαρακτηρίζονται από κανόνες και ότι υπάρχει μία σχέση αίτιου-αιτιατού στα όσα συμβαίνουν. Τέτοια γεγονότα, όμως, μας φέρνουν αντιμέτωπους με αυτήν ακριβώς την έλλειψη δικαιοσύνης και κανονικότητας στη ζωή μας και αυτός είναι ο λόγος που μας προκαλούν τόσο μεγάλο ψυχολογικό πόνο. Δεν υπήρχε κανένας λόγος γι’ αυτό που συνέβη, ή αν υπήρξε αυτός είναι έξω από την κατανόησή μας.
Υπάρχουν πολλοί λόγοι που μπορούν να επιμηκύνουν μία αντίδραση πένθους, όπως η αίσθηση ότι αν συνεχίσουμε τη ζωή μας «προδίδουμε» τη μνήμη αυτού που χάθηκε, ενώ σημαντικό ρόλο παίζει και η ηλικία κατά την οποία βιώνουμε την απώλεια. Όμως, στην πραγματικότητα, επιθυμητή κατάληξη της διαδικασίας πένθους δεν είναι να «ξεχάσουμε» το άτομο που έφυγε, αλλά να μπορέσουμε να αποδεχθούμε την απώλειά του και να προχωρήσουμε κρατώντας την ανάμνησή του. Στο πλαίσιο αυτό θεωρούμε ότι θα σας ήταν χρήσιμη η συνεργασία με έναν ειδικό ψυχικής υγείας. Πιστεύουμε ότι χρειάζεται να επεξεργαστείτε κάποια θέματα προκειμένου να αντιμετωπίσετε την απώλεια που βιώσατε και ότι θα πρέπει να προσφέρετε στον εαυτό σας κάθε διαθέσιμη βοήθεια.
Θα πρέπει, επίσης, να σας επισημάνουμε ότι, παρότι η λογική πρώτη αντίδραση του ατόμου είναι να προστατευθεί συναισθηματικά, αρνούμενο την πραγματικότητα, είναι πολύ σημαντικό να αναγνωρίσει τα αρνητικά του συναισθήματα και να τα εκφράσει. Σκοπός του πένθους δεν είναι η εξάλειψη των αρνητικών συναισθημάτων ή της ανάμνησης της απώλειας, αλλά η ψυχολογική αναδιοργάνωση που θα επιτρέψει στο άτομο να θεωρήσει ότι η απώλεια ήταν ένα σημαντικό γεγονός της ζωής του, αλλά όχι το κεντρικό γύρω από το οποίο περιστρέφεται η ζωή του. Στο πλαίσιο αυτό, δεν υπάρχει κάποιος τρόπος να κάνετε τον πόνο πιο λίγο, πέρα από το να αφήσετε τον εαυτό σας να βιώσει τα αρνητικά συναισθήματα που σας προκάλεσε το γεγονός και να του δώσετε αρκετό χρόνο ώστε να κάνει τις απαραίτητες προσαρμογές. Επομένως, θα πρέπει να συνεχίσετε όσο μπορείτε τις καθημερινές σας δραστηριότητες, να προσέξετε πάρα πολύ να μην εμπλακείτε σε αυτοκαταστροφικές συνήθειες και να μιλήσετε σε κάποια κοντινά σας πρόσωπα για τα συναισθήματά σας.
Πώς μπορώ να ξεπεράσω τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου;
Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου φέρει δυσκολίες σε όλους τους ανθρώπους. Η φάση από την οποία περνάτε δεν είναι ένδειξη αδυναμίας αλλά μία υγιής προσαρμοστική αντίδραση – ένας φόρος τιμής στο πρόσωπο που χάθηκε. Πρέπει να δείξετε υπομονή καθώς απαιτείται χρόνος για να αποδεχθείτε την απώλεια. Στο διάστημα αυτό, προσπαθήστε να έχετε ρεαλιστικές προσδοκίες από τον εαυτό σας και τη δυνατότητά σας να ανταποκριθείτε στα σχέδιά σας. Η διάρκεια αυτής της διαδικασίας διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο και εν μέρει εξαρτάται από τη φύση της απώλειας (αν ήταν αναπάντεχη ή αναμενόμενη κ.λπ.).
Παρότι πρόκειται για μία διαδικασία από την οποία αναγκαστικά περνάμε όλοι μας, ο καθένας από εμάς αντιδρά με διαφορετικό τρόπο, που εξαρτάται από τις προηγούμενες εμπειρίες μας και την προσωπικότητά μας. Υπάρχουν ορισμένες κοινές αντιδράσεις (δεν έχουμε διάθεση να προσπαθήσουμε για τίποτα, όλα μας φαίνονται χωρίς νόημα, δυσκολευόμαστε να συγκεντρωθούμε, κατακλυζόμαστε από συναισθήματα απελπισίας), ωστόσο το σημαντικό είναι ότι πρέπει να αποδεχθείτε πως αυτό που βιώνετε είναι ο προσωπικός σας τρόπος αντίδρασης στην απώλεια.
Ανεξάρτητα από τον προσωπικό τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει ο καθένας τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, υπάρχουν ορισμένοι γενικοί κανόνες που καθιστούν πιο γόνιμη ολόκληρη την επεξεργασία του πένθους. Ίσως ο πιο σημαντικός είναι να προσπαθήσετε να διατηρήσετε μία ισορροπία μεταξύ των υποχρεώσεών σας, του ελεύθερου χρόνου που αφιερώνετε στη διασκέδαση και του χρόνου που αφιερώνετε σε ανάπαυση. Μην έχετε παράλογες απαιτήσεις από τον εαυτό σας και μην πιέζεστε να κάνετε πράγματα που νιώθετε ότι δεν είστε σε θέση να φέρετε σε πέρας. Από την άλλη, μην αφήνεστε στην αρνητική σας διάθεση και κάντε ό,τι μπορείτε για να συμμετάσχετε σε ευχάριστες δραστηριότητες. Μπορεί να νιώθετε ότι δεν πρόκειται να αντλήσετε ευχαρίστηση από αυτές, αλλά αν υπερνικήσετε την αρχική αδράνεια θα δείτε ότι θα σας βοηθήσουν να ξεχαστείτε.
Ένα άλλο πολύ σημαντικό σημείο είναι οι σχέσεις με τους άλλους, μέσα από τις οποίες θα αντλήσετε δύναμη και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να αποκοπείτε από αυτές. Είναι πιθανό να προτιμάτε να μείνετε μόνη σας κάποιες στιγμές, αλλά δοκιμάστε να πείτε στα πρόσωπα του περιβάλλοντός σας τι σας βοηθά. Οι περισσότεροι κοντινοί σας άνθρωποι θα είχαν κάθε διάθεση να σας συμπαρασταθούν, αν γνώριζαν με ποιον τρόπο να το κάνουν. Ωστόσο, αν νιώθετε ότι δυσκολεύεστε να διανύσετε τα στάδια του πένθους μόνη σας ή με τη βοήθεια των συγγενών και των φίλων σας, θα ήταν χρήσιμο να συνεργαστείτε με έναν ειδικό ψυχικής υγείας. Μέσω της συνεργασίας αυτής, θα μπορέσετε να επεξεργαστείτε κάποιες όψεις των προβλημάτων που αντιμετωπίζετε. Είναι σημαντικό να θυμάστε ότι όσο άσχημα και αν νιώθετε, είναι δυνατόν να ξεπεράσετε τις όποιες δυσκολίες και να συνεχίσετε τη ζωή σας – απλώς χρειάζεστε βοήθεια.
Νιώθω υπεύθυνη για τον θάνατο του συντρόφου μου.
Συναισθήματα, όπως η άρνηση του γεγονότος, οι τύψεις για τη συμπεριφορά σας, η αίσθηση αδικίας και απόγνωσης, αποτελούν απολύτως φυσιολογικές αντιδράσεις στην απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Ωστόσο, στη δική σας περίπτωση φαίνεται να περιπλέκονται από το γεγονός ότι θεωρείτε τον εαυτό σας υπεύθυνο για τον θάνατο του φίλου σας, με αποτέλεσμα η διαδικασία πένθους να συναντά εμπόδια στην πορεία της ολοκλήρωσής της.
Έχετε αναρωτηθεί σχετικά με το κατά πόσο όντως εσείς ήσασταν η αποκλειστική αιτία που ο σύντροφός σας οδηγήθηκε στον θάνατο; Μήπως είναι πολύ πιθανό οι λόγοι να ήταν πιο σύνθετοι; Θεωρείτε ότι ο καθένας από εμάς θα έπρεπε να μένει όλη του τη ζωή με έναν σύντροφο που υπάρχει περίπτωση να προβεί, για παράδειγμα, σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές σε περίπτωση χωρισμού; Φαντάζεστε πώς θα ήταν η ζωή μας; Να μην έχουμε το δικαίωμα επιλογής συντρόφου, να μην μπορούμε να ζήσουμε μαζί με τον άνθρωπο που είμαστε ερωτευμένοι, γιατί ο πρώην σύντροφός μας μπορεί να κάνει κάτι ακραίο; Φαντάζεστε πώς θα ήταν η ζωή μας αν αντιμετωπίζαμε κάθε άνθρωπο σαν να επρόκειτο να τον χάσουμε από στιγμή σε στιγμή; Θα μπορούσαμε να ζήσουμε με ένα τέτοιο ενδεχόμενο συνεχώς στη σκέψη μας; Θα μπορούσαμε να εκφράσουμε έστω και μία επιθυμία μας ή να διεκδικήσουμε την προσωπική μας ευτυχία;
Με άλλα λόγια, δεν είμαστε σίγουροι ότι είναι απολύτως βέβαιο πως εσείς είστε υπεύθυνη για τον θάνατο του συντρόφου σας, ότι ακόμη και αν είστε υπεύθυνη θα έπρεπε να είχατε θυσιάσει τη δική σας ζωή για να τον προστατεύσετε, και ότι ακόμη και αν ήσασταν διατεθειμένη να κάνετε μία τέτοια θυσία θα μπορούσατε να γνωρίζετε την εξέλιξη των γεγονότων και να αντιδράσετε ώστε να τα προλάβετε. Χρειάζεται αρκετός χρόνος για να επεξεργαστεί κανείς όλα αυτά τα θέματα και γι’ αυτό πιστεύουμε ότι ίσως να σας ήταν χρήσιμη η συνεργασία με έναν ειδικό ψυχικής υγείας, προκειμένου να λάβετε συστηματική βοήθεια για να ξεκαθαρίσετε όλα αυτά τα ζητήματα.
Πώς να βοηθήσω την έφηβη φίλη μου που πέθανε ο γονιός της;
Είναι γεγονός ότι για πολλούς ανθρώπους η απώλεια ενός γονέα είναι ένα τραυματικό γεγονός, ανεξάρτητα από την ηλικία στην οποία θα συμβεί. Ωστόσο, φαίνεται να είναι ακόμη πιο έντονο όταν συμβαίνει κατά τη διάρκεια συγκεκριμένων κρίσιμων φάσεων της ζωής. Οι διαφορετικές αντιδράσεις μεταξύ των νέων ανθρώπων οφείλονται, αφ’ ενός, στις διαφορές στην προσωπικότητά τους και, αφ’ ετέρου, στο διαφορετικό αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο βρίσκονται.
Ειδικά για τους εφήβους, είναι σημαντικό να θυμάστε ότι το πένθος μπορεί να μοιάζει με το πένθος των ενηλίκων, αλλά περιπλέκεται από ζητήματα που σχετίζονται με την ίδια την εφηβεία, όπως οι σωματικές αλλαγές που προκαλούν αναστάτωση και η αναζήτηση αυτονόμησης από τη γονεϊκή οικογένεια. Οι έφηβοι έχουν την τάση να νιώθουν ότι οι άλλοι δεν τους καταλαβαίνουν, ενώ ταυτόχρονα έχουν να αντιμετωπίσουν και πολλά αναπάντητα ερωτήματα που τους απασχολούν. Θα επιθυμούσαν να έχουν υποστήριξη και καθοδήγηση, αλλά δεν ξέρουν από πού να την αναζητήσουν. Κάθε προσπάθεια να τους αντιμετωπίσει κανείς στο ίδιο πλαίσιο με τους γονείς τους είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, γιατί στις περιπτώσεις αυτές νιώθουν προδομένοι. Οι έφηβοι θέλουν να βοηθήσουν τους γονείς τους, αλλά νιώθουν ότι το προσωπικό τους πένθος απαιτεί ειδική προσοχή και ότι είναι άδικο να προσφέρουν φροντίδα στους γονείς τους.
Για τους παραπάνω λόγους, ίσως είναι καλύτερο η έφηβη φίλη σας να προσεγγίσει κάποιο άτομο της ίδιας ή συναφούς ηλικίας, προκειμένου να μην ενεργοποιηθούν οι συμπεριφορές αντίδρασης απέναντι στους ενήλικες. Ίσως θα μπορούσατε να αναλάβετε αυτό τον ρόλο προσωπικά, φροντίζοντας να δώσετε έναν τόνο προσωπικής μεταχείρισης και σχέσης που διαφοροποιεί την έφηβο από τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Επίσης, σημαντική είναι και η βοήθεια που θα λάβει από τις σχέσεις της με συνομηλίκους της, αν διατηρεί ένα κατάλληλο υποστηρικτικό δίκτυο, και θα πρέπει να ενθαρρύνετε τέτοιου είδους συναναστροφές σε λογικά πλαίσια, ακόμη και αν δείχνουν να μην έχουν τον «πρέποντα» χαρακτήρα για ένα άτομο σε πένθος.
Ο φίλος μου έχασε τον γονιό του και φοβάται ότι θα πεθάνει και ο ίδιος. Πώς να τον βοηθήσω;
Κύριο χαρακτηριστικό της στάσης σας οφείλει να είναι ο σεβασμός της ψυχολογικής διαδικασίας που περνάει και του βαθύτατου πόνου του. Σεβαστείτε τα συναισθήματά του και δείξτε έμπρακτα την υποστήριξή σας, ακούγοντας όσα έχει να πει και παραμένοντας δίπλα του κατά τις συναισθηματικές του αντιδράσεις. Υποστηρίξτε τον σε πρακτικά ζητήματα, αλλά μην προσπαθήσετε να του δώσετε έτοιμες λύσεις ή συμβουλές. Αποδεχθείτε τα συναισθήματά του και μην τα ακυρώνετε με κοινοτυπίες του τύπου «όλα θα πάνε καλά». Δώστε του χρόνο να προσαρμοστεί στη νέα κατάσταση της ζωής του και αποδεχθείτε ότι αυτό γίνεται με διαφορετικό ρυθμό για κάθε άνθρωπο.
Ένα αγαπημένο μου πρόσωπο προχωρημένης ηλικίας πρόκειται να πεθάνει. Σκέφτομαι διαρκώς τον επικείμενο θάνατό του.
Με το να επικεντρώνεστε στη στιγμή που θα χάσετε ένα αγαπημένο σας πρόσωπο, στερείτε από τον εαυτό σας τον χρόνο που μπορείτε ακόμη να μοιραστείτε μαζί του. Χρησιμοποιήστε αυτό τον χρόνο για να του εκφράσετε όλα όσα έχετε να του πείτε, το πόσο σημαντικό είναι για εσάς, το πόσο εκτιμάτε τα όσα έχει κάνει για εσάς. Βεβαιωθείτε ότι δεν υπάρχει κάτι που παραλείπετε και μιλήστε μαζί του όσες φορές χρειάζεται, ώστε να νιώσετε σε όλο τους το βάθος τα συναισθήματα που έχετε απέναντί του. Με αυτό τον τρόπο, όχι μόνο θα μπορέσετε να πείτε ευχαριστώ σε έναν άνθρωπο που σας στάθηκε και να του προσφέρετε πολύ μεγάλη χαρά, αλλά θα δώσετε και σε εκείνον την ευκαιρία να εκφράσει τα δικά του συναισθήματα.
Οι πιο οδυνηρές εμπειρίες απώλειας είναι οι αιφνίδιες, ακριβώς γιατί δεν υπάρχει χρόνος για την παραπάνω διαδικασία συναισθηματικής έκφρασης. Συχνά, όμως, έχουμε την ευκαιρία το πρόσωπο που αγαπάμε να είναι πλήρες ημερών και ταυτόχρονα να έχουμε τον χρόνο να του μιλήσουμε για όσα νιώθουμε. Δυστυχώς, δεν υπάρχει το ενδεχόμενο να μη χάσουμε ποτέ κάποιον που αγαπάμε πολύ και θα πρέπει να περιορίσουμε τις προσδοκίες μας στο να αξιοποιήσουμε τον χρόνο που έχουμε στη διάθεσή μας. Γι’ αυτό, θα πρέπει να αποδεχθείτε ότι κανενός είδους προετοιμασία δεν αναστέλλει εντελώς τα αρνητικά συναισθήματα της απώλειας και να προσπαθήσετε να βρείτε τη δική σας ισορροπία όταν θα έλθετε αντιμέτωπη με αυτή την όψη της ύπαρξής μας.
Η φίλη μου αναγκάστηκε να κάνει έκτρωση και είναι άσχημα ψυχολογικά.
Είναι γεγονός ότι μία έκτρωση δεν είναι ευχάριστο γεγονός για καμία γυναίκα, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις δεν παρατηρούνται σοβαρά συναισθηματικά προβλήματα. Για έναν μικρό αριθμό γυναικών, που υπολογίζεται περίπου στο 3%, η εμπειρία της έκτρωσης δείχνει να έχει πιο έντονες συνέπειες με συναισθήματα ενοχής που διαρκούν για μεγάλο διάστημα. Φαίνεται, όμως, ότι η έκτρωση αποτελεί μόνο ένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες αυτές στη ζωή τους, η οποία γενικώς δεν πηγαίνει καλά. Είναι πιθανόν η φίλη σας να ανήκει σε αυτή την κατηγορία, κυρίως αν είναι ανήλικη ή έχει κακές σχέσεις με τους γονείς της.
Το σημαντικό είναι ότι ακόμη και για τις γυναίκες που αντιμετωπίζουν γενικότερα προβλήματα στη ζωή τους, τις περισσότερες φορές αποδεικνύεται ότι αν δεν είχαν κάνει την έκτρωση τα πράγματα θα εξελίσσονταν ακόμη χειρότερα. Δυστυχώς, οι εκτρώσεις δείχνουν να είναι ένα αναγκαίο κακό, αφού υπολογίζεται ότι περίπου το ένα τρίτο των γυναικών θα έχουν υποβληθεί σε αυτή τη διαδικασία μέχρι να φθάσουν στην ηλικία των 45 ετών. Ως προς το ηθικό ζήτημα που αφορά στο κατά πόσο η έκτρωση είναι έγκλημα, ουσιαστικά πρόκειται για ένα θέμα που σχετίζεται με το πώς ορίζεται η ζωή, αν το έμβρυο έχει συνείδηση κ.λπ. Πάντως, είναι γενικώς παραδεκτό ότι το έμβρυο δεν νιώθει πόνο μέχρι την ηλικία των 24 πρώτων εβδομάδων.
Είναι πολύ θετικό ότι προσπαθείτε να συμπαρασταθείτε στη φίλη σας και σίγουρα θα άξιζε τον κόπο να μοιραστείτε μαζί της κάποιες από τις πληροφορίες που αναφέραμε παραπάνω, αλλά το σημαντικό είναι η γενική στάση που θα κρατήσετε. Θα πρέπει να την ενθαρρύνετε να σας μιλήσει για τα συναισθήματά της, τα οποία θα αποδεχθείτε χωρίς να προσπαθήσετε να τα ακυρώσετε. Μην προσπαθήσετε να της «επιβάλετε» τη δική σας ερμηνεία για το γιατί νιώθει έτσι, αλλά μπορείτε να της μιλήσετε για τα δικά σας συναισθήματα και για το πόσο άσχημα νιώθετε για όσα περνάει. Μην της πείτε ότι ξέρετε πώς νιώθει, γιατί δεν ξέρετε. Σίγουρα μπορείτε να φανταστείτε, αλλά πολλές φορές η στάση αυτή αποσκοπεί στο να προστατεύσουμε τον εαυτό μας από τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνουμε και λιγότερο να βοηθήσουμε τον άλλον. Προσπαθήστε πραγματικά να την καταλάβετε και μη θεωρείτε ότι η φίλη σας σκέπτεται όπως εσείς. Τέλος, κάποιες φορές είναι σημαντικό να μπορείτε να είστε εκεί χωρίς να λέτε τίποτα. Προσφερθείτε να συνοδεύσετε τη φίλη σας στις απαραίτητες επισκέψεις στον γιατρό κ.λπ. και περάστε χρόνο μαζί της χωρίς να την πιέζετε.
Δεν μπορώ να ξεπεράσω τον θάνατο του κατοικιδίου μου.
Το πρόβλημά σας δεν είναι καθόλου «χαζό» και είναι γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι αναπτύσσουν σημαντικούς συναισθηματικούς δεσμούς με τα κατοικίδιά τους. Στις περιπτώσεις αυτές, η αντίδρασή μας στον χαμό τους είναι ανάλογη με την αντίδραση στον χαμό ενός ανθρώπου με τον οποίο έχουμε στενούς συναισθηματικούς δεσμούς. Είναι σημαντικό να καταλάβετε ότι τα συναισθήματα που νιώθετε είναι φυσιολογικά, ανεξάρτητα από το πόσο δυσάρεστα είναι. Αυτό που είναι σημαντικό να κατανοήσετε είναι ότι μπορεί να συνεχίσετε να έχετε τα συναισθήματα αυτά (σε κάποιον βαθμό) για ένα διάστημα μηνών και ότι λόγος ανησυχίας συντρέχει μόνο αν σας οδηγήσουν στο να μην μπορείτε να λειτουργήσετε στην καθημερινότητά σας, ή να σας εμποδίσουν να συνεχίσετε τη ζωή σας για μεγάλο διάστημα.
Δεν ξέρουμε πόσο πρόσφατη είναι η απώλειά σας, αλλά αυτό που θα πρέπει να κάνετε αφού παρέλθει ένα χρονικό διάστημα περίπου μιας εβδομάδας είναι να επιστρέψετε σταδιακά στις προηγούμενες καθημερινές σας δραστηριότητες και να βεβαιωθείτε ότι φροντίζετε αρκετά καλά τον εαυτό σας. Δεν θα πρέπει να νιώθετε ενοχές ότι ξεπερνάτε «γρήγορα» την απώλεια του κατοικιδίου σας, γιατί σκοπός αυτής της διαδικασίας είναι να προστατεύσετε τον εαυτό σας και να συνεχίσετε τη ζωή σας και όχι να «ξεχάσετε» ή να «προσπεράσετε» την απώλειά του.
